काठमाडौं । ललितपुरको सातदोबाटोदेखि मकवानपुरको हेटौंडा जोड्ने कान्ति लोकपथ निर्माण थालिएको ६४ वर्ष बित्दा पनि पूरा हुन सकेको छैन । आयोजना निर्माणमा अहिलेसम्म कति खर्च भयो भन्ने हिसाब समेत सरकारसँग छैन ।
सडक निर्माणका लागि सेनाको नेतृत्वमा ०१३ मा ट्र्याक खन्न सुरु गरिएको थियो । यो काम ०१६ मा सकियो । त्यतिवेलै ट्र्याक उद्घाटन गर्दै राजा महेन्द्र हेटौँडाको बुद्धचोकदेखि जिपमा ललितपुरको टीकाभैरवसम्म आएका थिए । राजा महेन्द्रले कान्ति लोकपथको उद्घाटन गरेको शिलालेख ठिंगन खण्डको सडकको भित्तामा अहिले पनि देखिन्छ । तर, त्यसयता सडकको स्तरोन्नतिको काम कछुवा गतिमा समेत हुन सकेन ।
६४ वर्षमा आयोजनाका नाममा राज्यको ठूलो धनराशि खर्च भएको छ । तर, त्यसको विवरण पनि सरकारसँग छैन । काठमाडौंस्थित कान्ति लोकपथ सडक आयोजनाका अनुसार आर्थिक वर्ष ०७०–७१ यता मात्रै दुई अर्ब ५८ करोड रुपैयाँ खर्च भइसकेको छ । त्यसअघि भएको खर्चको विवरण न आयोजनासँग छ, न सडक विभागसँग नै । ‘ट्रयाक खन्ने काम ०१६ मै सकिएको देखिन्छ । तर, सडक निर्माणको काम अझै हुन सकेको छैन । आयोजनामा पछिल्लो समय भएको खर्च विवरण त होला, तर पहिला कति भयो त्यसको हिसाब नै छैन,’ आयोजना कार्यालयका पूर्व प्रमुख कपिलविष्णु काफ्लेले भने ।
यो आयोजना पछिल्लो १३ वर्षदेखि कान्ति लोकपथ सडक आयोजनाअन्तर्गत निर्माण हुँदै आएको छ । त्यसअघि ललितपुर सडक डिभिजन र मकवानपुर सडक डिभिजन कार्यालयअन्तर्गत निर्माण हुँदै आएको थियो । तर, त्यतिवेला निर्माण कार्यले गति लिन सकेन ।
लोकपथको कुल लम्बाइ ९० किमि थियो । सडकको चौडाइ सुरुमा ५.५ मिटर तय भएको थियो । तर, पछि ८.५ मिटर निर्धारण गरिएको छ । लोकपथको ५१ किमि भाग मकवानपुरमा र बाँकी ३९ किमि खण्ड ललितपुरमा पर्छ । मकवानपुरको चौघडा–चुनडाँडा–मकवानपुरगढी–जितपुर–ठिंगना–बागमती हुँदै लोकपथ ललितपुरको बगुवा–कल्चेभिर–छपेली–झाँक्रीडाँडा–तिनपाने भञ्ज्याङ–टीकाभैरव हुँदै सातदोबाटोमा जोडिन्छ । अहिलेसम्म आयोजनाको ८० प्रतिशत मात्रै भौतिक प्रगति छ । १५ किलोमिटरबाहेकको खण्ड कालोपत्रे गरिएको छ । चालू आर्थिक वर्षभित्र निर्माण सम्पन्न गरिने आयोजनाले जनाएको छ । तर, लामो समयदेखि आयोजनाले पटक–पटक म्याद सार्दै आएको छ ।
निर्माण भएको सडकका विभिन्न खण्ड पनि बर्खाको बाढीपहिरोले क्षतविक्षत हुने गरेका छन् । कहीं सडक धस्सिएको छ भने कतै पहिरोले बगाएको छ । कुनै ठाउँ पहिरोका कारण सडक पुरिएको छ । तर, सार्वजनिक यातायातका साधन चलेका छैनन् । आयोजनाका लागि सरकारले प्रत्येक वर्ष बजेट विनियोजन गर्छ । सडक विभागले टेन्डर निकाल्छ । तर, डोजर लिएर ठेकेदारले उही ढिस्कोलाई कहिले यता पन्छाउँछन् त कहिले उता । दशकौँदेखि चल्दै आएको यो प्रक्रियाले सीमित ठेकेदारको मुहारमा त पटक–पटक कान्ति ल्याएको छ । तर, सडकको अवस्था जस्ताको तस्तै छ ।
कान्ति लोकपथ निर्माण भए हेटौंडा–काठमाडौं दूरी एक सय ३२ किमि छोटिन्छ । अहिले मुख्यतया सञ्चालनमा रहेको हेटौँडा–नारायणगढ–मुग्लिन–नागढुंगा सडकको लम्बाइ दुई सय २२ किमि छ । कान्ति लोकपथ निर्माण भए ९० किमि यात्रामै काठमाडौं पुग्न सकिन्छ । समय र इन्धन दुवैको बचत हुन्छ ।
सरकारको प्राथमिकतामा परेको भए कान्ति लोकपथलाई नै ‘फास्ट ट्र्याक’का रूपमा विकास गर्न सकिने अवस्था पनि थियो । यसका लागि लोकपथको साबिक रुटलाई मकवानपुरको ठिंगनबाट निजगढ जोड्नुपर्ने हुन्थ्यो । ललितपुरको सातदोबाटोदेखि निजगढसम्म यो रुटको दूरी ८० किमि मात्रै हुन्छ । तर, ६४ वर्ष पुरानो लोकपथलाई उपेक्षा गरेर सरकारले फास्ट ट्र्याकमा मात्र अन्धाधुन्ध पैसा खन्याइरहेको छ । ९० किलोमिटर लामो कान्ति लोकपथको समानान्तर ७२.५ किलोमिटर फास्ट ट्रयाक निर्माण भइरहेको छ । तर, कुनै पनि सडकको निर्माण फास्ट ट्रयाकमा छैन ।
राज्यले नै प्राथमिकतामा नराखेका कारण राजा महेन्द्रले ६ दशकअघि नै जिप कुदाएको कान्ति लोकपथमा अहिले दूध बोक्ने एक–दुईवटा ट्रक र फाट्टफुट्ट मिनिबस मात्रै चलेको देखिन्छ । सरकारको प्राथमिकतामै नपरेर आयोजनाको यस्तो दुर्गति भएको आयोजनाका पूर्वप्रमुख काफ्लेको भनाइ छ । ‘राजा महेन्द्रले उतिवेलै जिपबाट सकुशल पार गरेका थिए कान्ति लोकपथ । अहिले त्यही सडकमा एक–दुईवटा ट्रक घस्रिएको देख्न पाउँछौँ । कान्तिभन्दा पछि बनेका सडक सञ्चालनमा आएर पनि पुराना भइसके,’ उनी भन्छन्, ‘सरकारको प्राथमिकतामै नपरेर यस्तो भएको हो ।’
भट्टेडाँडा खण्डको सडक हरेक वर्ष पहिरोले बगाउँछ, हिउँदमा डोजरले पहिरो हटाउँछ । त्यसैको ट्र्याक पहिल्याउँदै दूध बोक्ने ट्रक र मिनिबस भिरमा घिस्रन्छन् । ‘चक्का मात्रै अडिने सडक छ । माथि पनि भिर, तल झन् ठूलो भिर । एउटा चक्का मात्रै तलमाथि भयो भने बाँच्ने आस कसैको हुन्न । यो भिरमा गाडी हिँड्यो कि आङै सिरिंग हुन्छ । तर, हामीसँग रमिता हेर्नेबाहेक अरू उपाय पनि छैन,’ बागमती– ३ छपालीकी ६५ वर्षीया देवकुमारी दाहालले भनिन् ।
देवकुमारीका बुबाले लोकपथ निर्माणका लागि उहिल्यै विनामुआब्जा पाँच रोपनी जग्गा दिएका थिए । आफ्नै पालामा मोटर चढेर काठमाडौं घुम्ने सपना साँचेका थिए । शिलान्यास भएपछि जन्मिएकी उनी ६५ वर्षकी हुँदा पनि सडक पूरा भएको छैन । ‘त्यसवेला बुबाले सडकलाई पाँच रोपनी जग्गा दिनुभएको रहेछ । मुआब्जा लिनुभएन । सडक बनेपछि मोटर चढेरै काठमाडौं घुम्ने उहाँको सपना थियो,’ कान्ति लोकपथलाई आफ्नो दौँतरी ठान्ने देवकुमारीले व्यंग्य गर्दै भनिन्, ‘सडक बनाउन सुरु हुने सालमै म जन्मेको हुँ रे । म बुढी भएँ । मेरा छोरा–नाति पनि भए । तर, खै बस चल्न सकेनन् ।’
सधैँ पहिरो गइरहने अर्को ठाउँ हो पाङ्दुरजेल डाँडा । सडक यहाँको पनि भद्रगोल छ । माथि हेर्दा डरलाग्दो भिर । तल उस्तै कहालीलाग्दो ढाँड । प्रत्येक बर्खामा यहाँको पनि सडक पहिरोसँगै बग्छ । आवागमन ठप्प हुन्छ । पशुपालनमा आश्रित बागमती गाउँपालिकाका कृषकले उत्पादन गरेको दूध खोल्सामा बगाउनुपर्छ । जब कि काठमाडौंमा दूध बिक्री गरेर नै उनीहरूले गुजारा गर्ने गरेका छन् । ‘बर्खामा सडक पहिरोले बगाउँछ । दुई महिनाजति गाडी नै बन्द हुन्छ । त्यस्तो वेला किसान ठूलो मारमा पर्छन्,’ बागमती– ३ छपेलीकी ४२ वर्षीया सरस्वती दाहालले भनिन् ।
तीन वर्षअघि पाङ्दुरजेलमा खसेको भिरले मिनीट्रक थिच्यो, १२ जना मारिए । आँखैअगाडि त्यो दुर्घटना देखेका बागमती– २ माल्टाका ७० वर्षीय वीरबहादुर थिङ भन्छन्, ‘हेर्दाहेर्दै भिर खस्यो । तल गाडी हिँड्दै थियो । चिरिप्पै थिची त गयो । त्यसवेला १२ जनाको एकै चिहान भयो । मर्नेहरू सबै हाम्रै दाजुभाइ थिए बरा ।’ सानातिना दुर्घटनाको त गन्ती नै छैन । तर, विकल्प पनि छैन स्थानीयसँग ।
६४ वर्षमा ८० प्रतिशत मात्रै भौतिक प्रगति
०१६ मा ट्रयाक खनिए पनि ०६५ सम्म सडक निर्माण लगभग ठप्प नै रह्यो । केही ठाउँमा ट्रयाक सुधारका काम भने भए । लोकपथलाई सडक डिभिजनबाट झिकेर छुट्टै आयोजनाअन्तर्गत राखिएपछि निर्माण कार्यले केही गति लियो ।
कान्ति लोकपथ आयोजनाका प्रमुख ज्ञानेन्द्र झाले ६४ वर्षमा ८० प्रतिशत मात्रै भौतिक प्रगति भएको बताए । ‘कान्ति लोकपथ निर्माण ०१३ मै सुरु भएको देखिन्छ । ट्रयाक खोल्ने काम सेनाले ०१६ मै सक्यो । तर, त्यसपछि निर्माण कार्यले गति लिएन । आयोजनाको प्रगति बल्ल ८० प्रतिशत पुगेको छ,’ उनले भने । कोरियन कम्पनीले सडकको विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन (डिपिआर) बनाएको थियो । अन्य कम्पनीबाट पनि अध्ययन भए । त्यहीअनुसार लोकपथ निर्माण हुन थालेको हो ।
आयोजनाका तत्कालीन प्रमुख काफ्ले भन्छन्, ‘इन्जिनियरिङमै डिफेक्ट पो भयो कि, जसले त्यस क्षेत्रको माटो अध्ययन नै गर्न जानेन । एकातर्फ बन्दै जाने अर्कोतर्फ भत्किँदै जाने कारण त्यही पो हो कि भन्ने पनि लाग्छ मलाई ।’
कान्ति लोकपथ आयोजनाका इन्जिनियर दीपेश रजक पनि काफ्लेको तर्कमा सहमति जनाउँछन् । लोकपथले लामो अवधिसम्म पूर्णता नपाउनुमा अवैज्ञानिक अलाइन्मेन्ट भएको उनको भनाइ छ । ‘चापागाउँ र सुनाकोठी पुरानो बस्ती हो । ६४ वर्षअघि पनि त्यस ठाउँमा बस्ती नै थियो । तर, सडकको अलाइन्मेन्ट बस्ती बीचबाट बनाइयो,’ उनले भने, ‘खासमा इन्जिनियरिङ नै गलत थियो त्यो । बस्ती छलेर सडकको अलाइन्मेन्ट बनाइएको भए लोकपथ उहिल्यै बनिसक्थ्यो ।’
लोकपथको पुरानो अलाइन्मेन्ट मकवानपुरको बुद्धचोक–हटिया–मकवानपुर गढी–ठिंगन हुँदै ललितपुरको ढेद्रेखोला–काल्चे–तिनपाने–नल्लु–टीकाभैरव–चापागाउँ–सातदोबाटो हो । लोकपथ टीकाभैरवस्थित नक्खुखोला पुलको मुखसम्म आइपुगेको छ । करिब आठ सय मिटर मात्रै सडक निर्माण गर्ने हो भने चापागाउँबाट लेले जाने सडकमा जोडिन्छ । तर, यो काम वर्षौँ बित्दा पनि हुन सकेन । यही कारण अधिकांश निर्माण कार्य हुँदा पनि लोकपथ सञ्चालनमा आउन सकेन ।
चालू आवमा सक्ने आयोजनाको लक्ष्य
कान्ति लोकपथको बाँकी काम चालू आर्थिक वर्षसम्म सक्ने आयोजनाको तयारी छ । कठिन भूगोलका कारण पाँच किलोमिटर सडक भने कालोपत्रे गरिनेछैन । बाँकी भागमा कालोपत्रे गरे चालू आर्थिक वर्षभित्रै निर्माण कार्य सक्ने आयोजनाको लक्ष्य छ । आयोजनाका अनुसार ललितपुरको छपेलीआसपासको एक किमि र बीचबीच पर्ने अन्य भागमा कालेपत्रे गरिने छैन ।
विशेषगरी ललितपुर खण्डको भूभाग अत्यन्तै कठिन छ । प्रत्येक वर्षको बर्खायाममा पहिरो गइरहन्छ । कालोपत्रे गरिए पनि उक्त खण्डमा टिक्दैन । कमेरे माटो र अस्थिर जमिन भएकाले उक्त क्षेत्रमा वर्षा हुनासाथ पहिरो जाने समस्या छ । ८६ किमि सडकको कुल लम्बाइमध्ये ५१ किमि ललितपुर र २८ किमि मकवानपुरमा पर्छ । मकवानपुरतर्फको सडक लगभग बनिसकेको छ । ललितपुरतर्फ भने कठिन भूबनोटका कारण निर्माण कार्य लामो समयदेखि अवरुद्ध छ ।
महेन्द्रका पालाको शिलालेख
सडक निर्माणका लागि सेनाको नेतृत्वमा ०१३ सालमा ट्रयाक खन्न सुरु गरिएको थियो । यो काम ०१६ मा सकियो । त्यतिवेलै ट्रयाक उद्घाटन गर्दै राजा महेन्द्र हेटौँडाको बुद्धचोकदेखि ललितपुरको टीकाभैरवसम्म जिपमा आएका थिए । राजा महेन्द्रले कान्ति लोकपथको उद्घाटन गरेको शिलालेख ठिंगन खण्डको सडकको भित्तामा अहिले पनि देखिन्छ । नयाँ पत्रिका दैनिकबाट