काठमाडौं। काल्पनिक संसारको कुरा गरौं–हामीसँग कोरोनाविरुद्धको खोप पहिलेबाटै उपलब्ध छ, यस्तो अवस्थामा विश्वभरका नेताहरुका सामु यति ठूलो जनसंख्यामा खोप कसरी पुर्याउने भन्ने अहम् चुनौती छ ।
बिरामीको सबैभन्दा बढी खतरा डाक्टर, नर्स र अन्य स्वास्थ्यकर्मीहरुलाई छ, त्यस कारण सबैभन्दा पहिले उनीहरुलाई सुरक्षा दिनुपर्छ । तर, यो त्यति सहज भने छैन । यस्तै वृद्धवृद्धाहरुमा पनि कोरोना संक्रमणको सबैभन्दा बढी जोखिम छ ।
क्यानडाको ग्युलेफ विश्वविद्यालयमा भ्याक्सिनोलोजीका प्रोफेसर श्यान सरिफ भन्छन्, ‘हामीसँग वृद्धवृद्धाहरुका लागि तयार गरिएका भ्याक्सिनको संख्या अत्यन्तै थोरै छ । पछिल्लो एक सय वर्षबाट बढीजसो भ्याक्सिन बच्चलाई ध्यानमा राखेर बनाइएका छन् ।’
उनकाअनुसार दादको खोप ७० वर्षभन्दा पाको उमेरका व्यक्तिहरुक लागि बनाइएको छ । मेनिन्जाइटिस र पेपिलोमा भाइरस जस्ता केही बिरामीको भ्याक्सिन युवा उमेर समूहका मानिसहरुलाई ध्यानमा राखेर बनाइएको छ । यसका साथै प्रायः बढीजसो भ्याक्सिनहरु बच्चाहरुलाई ध्यानमा राखेर बनाइएको छ ।
वृद्धको शरीरको रक्षातन्त्रको असर
सरिफका अनुसार, बच्चहरुसँग सम्बन्धित रोगबारे हामीसँग धेरै जानकारी छ । युवा र वृद्धहरुको कुरा आउँदा यस विषयमा हामीसँग त्यति धेरै अनुभव छैन । उनी भन्छन्, ‘वृद्धवृद्धालाई भ्याक्सिन दिन असहज छ किनकि यसका लागि उनीहरुको शरीरको रोग प्रतिरक्षा प्रणाली बुझ्न आवश्यक छ ।’
सरिफ सम्झाउँछन्– पाको उमेरका मानिसहरुको इम्युनोसेनेसेन्स अर्थात् इम्युन सिस्टम बूढो हुने खतरा रहन्छ । हाम्रो शरीरका कुनै पनि अन्य अंग जसरी हाम्रो रोग प्रतिरक्षा प्रणालीमा पनि वृद्धावस्थाको लक्षण देख्न सकिन्छ । उमेरका साथसाथै कैयौं कोषिकाहरु आफ्नो काम सही ढंगबाट गर्न सक्दैनन् ।
प्रतिरक्षा प्रणाली अत्यन्तै जटिल हन्छ, यसमा कैयौं कोषिकाहरु एक–अर्कासँग मिलेर काम गर्छन् । यदि यो सिस्टममा कहीं केहीले काम गरेनन् भने त्यसको असर पूरै सिस्टमको लड्ने प्रक्रियामा पर्छ । यदि मानिसलाई कुनै किटाणु अथवा विषाणुले संक्रमित गर्दा रोग प्रतिरक्षा प्रणालीको पहिलो लेयरले त्यसमाथि आक्रमण गर्न सुरु गर्छ । श्वाससम्बन्धी रोगका लागि यो काम फोक्सो, श्वासनली र नाकको सहायतामा गरिन्छ ।
ह्वाइट ब्लड सेल अथवा म्याक्रोफेजेस, विषाणुमाथि हमला गर्छन् र त्यसलाई नष्ट गर्छन् । म्याक्रोफेजेसले विषाणुलाई टुटाएपछि उसले त्यसलाई इम्युन सेललाई दिन्छ, जसलाई टी–सेल भनिन्छ । यिनीहरुले प्रतीरक्षा प्रणालीमा ‘स्मरण शक्ति’ झै काम गर्छन् । टी–सेल स्वयं विषाणु देख्न सक्दैनन् ।
तर त्यसको पहिचान गरेर याद राख्ने काम गर्छन् ताकि अर्कोपटक त्यही विषाणुले आक्रमण गर्दा शरीरको प्रतीरक्षा प्रणालीलाई सचेत गराउँदछन् । टी-सेलले अघिल्लो लेयरलाई सक्रिय बनाएर प्रतिरक्षा प्रणालीलाई अझै प्रभावकारी बनाउँदछन् ।
रोग प्रतिरक्षा प्रणालीले कसरी काम गर्छ ?
टी–सेल अनेक प्रकारका हुन्छन् । किलर टी(सेल अथवा साइटोटक्सिन हाम्रो शरीरमा भएका कोषिकाहरुमाथि आक्रमण गर्छन् ताकि विषाणु संक्रमित कोषिकाहरु निकाल्न सकियोस् । किलर टी–सेलले विषाणु संक्रमित कोषिकाहरुलाई शरीरमा फैलिने गति कम गर्छ ।
हेल्पर टी–सेलले बी–(सेललाई सघाउँछ । जुन अन्य जस्तै प्रतिरक्षा प्रणाली हो । बी–सेल स्वयं विषाणुसँग लड्न सक्छन् । तर, सही तरिकाले काम गर्न उनीहरुलाई टी–सेलको आवश्यकता पर्छ । बी–सेल एन्टिबडी उत्पादन गर्छन् । तर, सबैभन्दा प्रकाकारी एन्टिबडी उत्पादनका लागि उनीहरुलाई टी–सेलका साथ एक जटिल प्रक्रियाबाट गुज्रिनुपर्छ ।
भ्याक्सिनको किटाणु अथवा विषाणुको सम्पर्कमा आउनुअगावै हाम्रो प्रतिरक्षा प्रणालीलाई प्रभावकारी एन्टिबडी उत्पादनका लागि प्रेरित गर्नु हो । भ्याक्सिनोलोजिस्टका लागि वृद्धवृद्धाको उमेर अधिक भएका कारण सबै कोषिकाहरु बीचमा कमजोर सन्तुलन बाधा अड्चन ल्याउँछ ।
वृद्ध व्यक्तिको प्रतिरक्षा प्रणाली कस्तो हुन्छ ?
इन्सब्रुक विश्वविद्यालयका बिरट्ज वेनबर्गर भन्छन्, ‘ती साइटोकाइन्स (प्रोटिन जसले प्रतिरक्षा कोषिकाहरुबीच सञ्चारमा सहायता गर्छ) को एक अलग सेटको उत्पादन गर्छन् । मलाई लाग्छ एक महत्त्वपूर्ण मुद्दा जसमा ध्यान दिन आवश्यक छ त्यो के भने कोषिकाहरुमध्ये कसैले पनि आफ्नो बलमा काम गर्न सक्दैनन् ।’
यदि म्याक्रोफेजेसले ठीक तरिकाले काम गर्न सकेन भने टी–सेल पनि ठीक तरिकाले सक्रिय हुँदैन । बी–सेलबाट कोषिकाहरुलाई कम मद्दत मिल्छ र कम एन्टिबडीको असर प्रतिक्रियामा हुन सक्छ ।
वेनबर्गर भन्छन्, ‘प्रतिरक्षा प्रणालीका सबै अलग-अलग भागले कसरी एक साथ काम गर्ने गरी तयार गर्ने भन्ने कुरा ध्यान दिन जरुरी छ ।’ सरिफ भन्छन्, ‘हामीसँग हामीअनुकूल प्रतिरक्षा प्रणालीमा बी-सेल र टी-सेलको एक सीमित संख्या छ र हामी समयका साथ तीमध्ये केहीलाई गुमाइदिन्छौं जसले पछि जीवनमा समस्याहरु पैदा गर्न सक्छन् ।’
मानिसले कुनै नयाँ किटाणु वा विषाणु सामना गर्दा प्रतिक्रियाको क्षमता सीमित हुन्छ । जानकारहरुका अनुसार इम्युनोसेनेसेन्स सबै मानिसहरुलाई समान रूपले प्रभावित गर्न सक्दैन । (बीबीसी